پیشینه علم مناسبت آیات و سورآغاز علم مناسبات ، با نخستین مراحل تحقیق در اسلوب قرآن همراه بوده است. این علم در پی بیان پیوستگی و ارتباط دو آیه یا عبارت هایی از یک آیه است؛ ارتباط و پیوندی که در نگاه نخست، مخفی و دیریاب می نماید. ۱ - آغاز علم مناسباتسیوطی آغاز توجه به علم مناسبات را به شیخ ابوبکر نیشابوری (م. ۳۲۴ ق.) نسبت داده است. عبدالقادر جرجانی (م. ۴۷۱ ق.) بنیانگذار علم بلاغت ، مباحث آغازین علم تناسب را در سایه نظم قرآن مطرح می کند. [۲]
چهره پیوسته قرآن، ص۱۱۷.
ابن العربی مالکی (م. ۵۴۳ ق.) پیوستگی میان آیات را در دو کتاب خود سراج المریدین و احکام القرآن نشان می دهد. وی پیوند و تناسب آیات قرآن را امری بدیهی و این علم را علمی عظیم دانسته است. [۴]
الوحدة الموضوعیة فی القرآن، ص۲۰ -۲۱.
فخر رازی (م.۶۰۶ ق.)، بیشترین توجه را در حوزه تناسب آیات داشته و موارد متعددی از ترتیب، پیوستگی و روابط آیات را در تفسیر مفاتیح الغیب به تصویر می کشد. عبدالواحد بن عبدالکریم زملکانی (م. ۶۵۱ ق.) از قرآن پژوهان قرن هفتم، تفسیر خود را با عنوان نهایة التأمیل فی اسرار التنزیل با توجه به علم مناسبت نگاشته است. [۶]
الوحدة الموضوعیة فی القرآن، ص۲۰.
در همان قرن، ابن ابی الاصبع (م. ۶۵۴ ق.) بدائع القرآن و الکواکب الدریة فی نظم القواعد الدینیه را می نویسد و پیوستگی و نظم قرآن را بازگو می کند. [۷]
الوحدة الموضوعیة فی القرآن، ص۲۰.
[۸]
چهره پیوسته قرآن، ص۲۹.
ابن نقیب بلخی (م ۶۹۸ ق.) نیز در تفسیر بزرگ خود التحریر والتحبیر به پیوستگی آیات توجه می کند. [۹]
تفسیر بقاعی، ج۱، ص۷.
[۱۰]
چهره پیوسته قرآن، ص۲۹.
۲ - تألیفات در باره علم مناسباتپس از وی در قرن هشتم ابن زبیر غرناطی (م. ۷۰۸ ق.) البرهان فی مناسبة ترتیب سور القرآن را تألیف کرد. این کتاب مبنایی است برای قرآن پژوهانی که به علم مناسبات پرداخته‌اند. گسترش علم مناسبات در اواخر قرن هشتم، زمینه گشایش فصلی مستقل در علوم قرآنی را فراهم ساخت. بدرالدین زرکشی (م. ۷۹۴ ق.)، فصلی ویژه از کتاب البرهان را به این موضوع اختصاص داد. [۱۱]
البرهان فی علوم القرآن، ج۱، ص۱۳۰.
[۱۲]
البرهان فی علوم القرآن، ج۱، ص۶۱.
برهان الدین ابراهیم بن عمر بقاعی (م. ۸۸۵ ق.) از مشهورترین دانشمندانی است که درباره علم مناسبات و استحکام آن سخن گفته است. وی در تفسیر خود نظم الدرر فی تناسب الآیات والسور به تبیین رابطه آیات و سوره‌ها پرداخته و راهی اغراق آمیز پیموده و پیوندهای نامأنوس و تکلف آمیزی را باز می گوید که موجبِ انتقاد دانشمندان شده است. [۱۳]
البرهان فی علوم القرآن، ج۱، ص۱۳۰.
بقاعی، پیش از تفسیر یاد شده کتابی را با عنوان نعم الرحمان فی تناسب آی القرآن نگاشته و سپس آن را تلخیص کرده و آن را دلالة البرهان القویم علی تناسب آی القرآن العظیم نام نهاده است. [۱۴]
البرهان فی علوم القرآن، ج۱، ص۱۳۰.
سیوطی افزون بر کتاب الاتقان از دو تألیف دیگر خود با نام‌های تناسق الدرر فی تناسب السور و مراصد المطالع فی تناسب المقاطع یاد می کند که کتاب نخست به تناسب و ارتباط سوره‌ها اختصاص یافته و کتاب دوم از تناسب آغاز و پایان سوره‌ها بحث می کند. نهرالنجاة فی بیان مناسبات آیات ام الکتاب از ساجقلی زاده مرعشی (م. ۱۱۵۰ ق.) و جواهرالبیان فی تناسب سور القرآن از صدیقی غماری، دو تألیف مستقلی‌اند که در قرن دوازهم هجری به رشته تحریر درآمده‌اند. در نهرالنجاة پیوند آیات و در جواهرالبیان تناسب و ارتباط سوره ها، پی جویی شده است. [۱۸]
البرهان فی علوم القرآن، ج۱، ص۱۳۱.
۳ - تألیفات در دوره معاصردر دوره معاصر نیز تفاسیر و کتب متعددی در این موضوع و در دفاع از تناسب میان آیات تألیف شده‌اند. برخی از کسانی که به طور گسترده بحث و بررسی تناسب را دنبال کردند و تألیفاتی در این زمینه ارائه داده‌اند عبارت‌اند از:محمد محمود حجازی در التفسیر الواضح و الوحدة الموضوعیة فی القرآن الکریم، عبدالله درّاز در النبأ العظیم، شحاته در اهداف کل سورة و مقاصدها فی القرآن الکریم، صبحی صالح در مباحث فی علوم القرآن، شیخ محمد غزالی در نحوَ تفسیر موضوعی لسور القرآن الکریم، مناع القطان در مباحث فی علوم القرآن [۲۱]
مباحث فی علوم القرآن، ص۹۷ -۹۹.
، کمال الدین طائی در موجز البیان، مصطفی مسلم در مباحث فی التفسیر الموضوعی، عبدالعلی بازرگان در نظم قرآن، سعید حوّی در الاساس فی التفسیر، معرفت در التمهید فی علوم القرآن [۲۳]
التمهید، ج۵، ص۲۳۹ -۲۴۶.
[۲۴]
التمهید، ج۵، ص۳۲۴.
، عبدالهادی فقهی زاده در پژوهشی در نظم قرآن عباس همامی در چهره زیبای قرآن، سید محمد علی ایازی در چهره پیوسته قرآن و محمد خامه گر در ساختار هندسی سوره‌های قرآن.۴ - پانویس
۵ - منبعدائرة المعارف قرآن کریم، برگرفته از مقاله تناسب آیات و سور. رده‌های این صفحه : علوم قرآنی | قرآن شناسی
|